برده داری در اسلام

اسلام تمامی افراد بشر را از یک پدر و مادر می داند و هیچ امتیازی برای رنگ ، ثروت ، مقام ، قبیله ، نژاد و... قائل نمی شود. اسلام تنها امتیاز را تقوا می شمرد و گرامی ترین مردمان را ، پرهیزگارترین آنان می داند.[1] اسلام مردم را مانند دانه های شانه با هم برابر میداند ؛ چنان که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: « الناس کلهم سواء کالسنان المشط »[2] مردم مانند دانه های شانه برابرند.

1. الغای بردگی

الغای یکباره بردگی به طور کامل در آن زمان ممکن نبود ، زیرا:

1-1. نظم اقتصادی مردم آن روز به هم می خورد و زندگی از هم می پاشید. از این جهت ، اسلام راه دیگری را در پیش گرفت که در ضمن آن ، بردگی به تدریج از بین میرفت ؛ بدون آنکه نظام اجتماعی و اقتصادی جامعه ، از هم گسسته شود. از این رو در مرحله نخست ، همگان را ترغیب به کار و کوشش و دوری از تنبلی ، بیکاری و عیاشی نمود تا جامعه از وضعیت سابق که همه کارها بر دوش بردگان بود فاصله گیرد. سپس راه های زیادی برای رهایی بردگان قرار داد تا به تدریج هم بردگی لغو گردد و هم مردم به زندگی فعال و دور از عیاشی ، عادت کنند.

1-2. برخی از اندیشمندان ، آزادی دفعی بردگان را خطر آفرین میدانند. مونتسکیو درباره رها ساختن دسته جمعی بردگان در یک زمان ، چنین مینویسد: « آزاد کردن عده بی شماری از غلامان به وسیله وضع یک قانون مخصوص ، صلاح نیست ؛ زیرا موجب اختلال نظم اقتصادی جامعه می گردد و حتی معایب اجتماعی و سیاسی دارد. برای مثال در ولسینی چون غلامان آزاد شده حق رأی دادن در انتخابات را پیدا کرده بودند ، حائز اکثریت گردیده و قانونی وضع کردند که به موجب آن ، هرکس از افراد آزاد عروسی کند ، یکی از غلامان آزاد شده باید شب اول عروسی با دختر تازه عروس بخوابد و شب دوم او را تسلیم داماد کند! بنابراین آزاد کردن غلامان ، باید تدریجی و همراه با فرهنگ سازی های لازم و مناسب باشد. برای مثال قانون گذار ممکن است اجازه دهد ، غلامان از عواید کارهایشان خود را از ارباب خویش خریداری نمایندو یا دوره غلامی را محدود کنند».[3] به این کار مکاتبه گویند که قرن ها قبل از مونتسکیو ، در قوانین اسلامی وضع شده است و جزئیات آن در کتاب های فقهی آمده است.

1-3. گوستاو لوبون میگوید: « از آنجایی که بردگان از دیر زمان ، تحت رقیب زیست کرده و در اثر زندگی طفیلیِ خود ، بی تجربه و بی استعداد بارآمده اند. از این جهت اگر اسلام ، همه آنها را یکباره از قید بندگی آزاد می ساخت ، ممکن بود در اثر نداشتن تجربه کافی و لیاقت ، قادر به تشکیل زندگی مستقل و اداره آن نباشند. در نتیجه مانند غلامان آمریکا که بعد از آزاد شدن بر اثر علت یاد شده ، به کلی نیست و نابود شده اند ، از بین می رفتند »[4]
از این رو قانون گذار اسلام ، در عین آنکه برای خلاصی بردگان ، فکری اساسی و برنامه کاملی تنظیم کرده ، از امور یاد شده غفلت نورزیده است.

1-4. امکانات حکومت تازه تأسیس آن زمان ، به گونه ای نبود که بتواند اسیران جنگی را در اماکن خاصی مثل زندان ها ، نگه داری کند. بدین جهت اسیران در میان جنگاوران تقسیم می شدند. آنان بردگان را به خانه های خود می بردند تا هم امنیت جانی شان تضمین شود و هم پراکنده شده و امکان اجتماع و شورش نداشته باشند. از طرف دیگر ناچار به تغذیه آنان بودند و در مقابل از کار آنها نیز استفاده می کردند.
مارسل بوازار در این باره می نویسد: « اسلام به خاطر تأمین جانی و جلوگیری از تجاوز به اسیران جنگی ، آنها را طبق ضوابطی در قبایل عرب ، به عنوان برده یا کنیز تقسیم می کرده ؛ ولی به تدریج آنان را از تمامی حقوق شهروندان مسلمان ، بهره مند می ساخته است » [5]

1-5. در جنگ هایی که بین مسلمانان و غیر مسلمین وجود داشت ، کافران ، اسیران مسلمان را برده می ساختند. از این رو اسلام ناچار به مقابله به مثل بود و اگر می خواست غیر از این عمل کند ، نیرو و هزینه سنگین لازم برای نگه داری اسیران و جلوگیری از قیام و شورش آنان نداشت و نمی توانست مانع فرار و پیوستن آنها به جبهه دشمن شود. از طرف دیگر برده شدن مسلمانان ، زمینه تضعیف روحی مسلمین و جنگ روانی کافران را فراهم می کرد.

2.پیشتازی اسلام در منع بردگی

اسلام تمامی راه هایی را که برای برده ساختن دیگران ، در دوران های گذشته رواج داشت به جز جنگ را نامشروع دانست. برخی از این راه ها عبارت بود از:

2-1. یورش ناگهانی به منظور گرفتن اسیر و بنده.

2-2. در مواردی که مدیون از پرداخت دین خود عاجز بود ، صاحب دین او را در عوض آن ، برده خود می ساخت.

2-3. فروختن افراد آزاد و یا فرزندان خود به دیگران.

اسلام هیچ راهی برای برده سازی افراد را جایز نمی داند ؛ جز آنکه شخص کافر در جنگ علیه اسلام و مسلمین به اسارت درآمده باشد. از طرف دیگر این مسئله هم تابع شرایط زمان و مکان و با صلاحدید پیشوای مسلمانان است و اگر او برده ساختن اسیران جنگی را مصلحت ندانست ، می تواند وجهی به عنوان فدیه بگیرد و آزادشان کند. و یا آنان را مورد عفو قرار دهد.

3. راه های آزادی بردگان

اسلام راه های ابتکاری متعددی را برای آزادی تدریجی بردگان اعلام نمود ؛ از جمله:

3-1. آزادی برده را از عبادات بزرگ قرار داد. پیشوایان اسلام نیز در عمل به این عبادت ، اهتمام والایی داشتند. به عنوان نمونه امام سجاد علیه السلام در طول حیات شریف خود ، حدود یکصد هزار برده را خرید و آزاد ساخت.[6]

3-2. کفاره واجب برخی از گناهان را آزادی برده قرارداد.

3-3. خرید و فروش اُم ولد[7] را منع کرد. این مسئله خود به خود موجب آزادی کنیزانی میشد که از طریق ارباب خود صاحب فرزند می شدند.

3-4. مالکیت فرزند بر پدر و مادر خویش را منع نمود. این مسئله نیز منتهی به آزادسازی اُم ولد می شد.

3-5. به بردگان حق کتابت و قرارداد با صاحبان خویش داد تا بتوانند با کار و تلاش به آزادسازی خویش بپردازند ، یا مدت بردگی و گستره آن را محدود سازندو این مسئله باعث میشد که بردگان با اراده و عزم خویش ، در جست و جوی آزادی برآمده و در راه آن بکوشند و سپس از ثمرات آن به خوبی بهره گیرند.

3-6. در یکی از جنگ ها پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با اسیران شرط کرد که هرکس ده مسلمان را سواد بیاموزد ، آزاد خواهد شد. اسلام از این طریق استفاده های فرهنگی مناسبی نمود. این کار علاوه بر آنکه به نفع مسلمانان بود ، بردگان نیز در برخورد با مسلمین با عقیده و مکتب آنان بیشتر آشنا می شدند و زمینه برای اسلام آوردن آنها فراهم میشد.[8]
مارسل بوازار ضمن بررسی امتیازات روش اسلام در برخورد با مسئله بردگی ، می نویسد: « دیگر از تعالیمی که قرآن کریم در مسائل مربوط به برده و کنیز داده و نشانه خصلت انسان دوستی اسلام است ، تشویق مسلمانان به آزاد ساختن برده و گماشتن او به کارهای مناسب با استعداد و مهارت اوست. در راه اجرای هرچه بهتر این برنامه انسانی ، اسلام کمک هزینه ای را از بیت المال اختصاص داده است؛ بدین ترتیب که پرداخت وجوهی را به منظور بهبود شرایط زندگی و آزاد ساختن و به کار شایسته گماشتن بردگان بابت زکات ، پذیرفته است.[9] مهمتر از همه اینها ، آزادی برده بنا به خواست او و پرداخت سرمایه لازم به او و نیز زناشویی با کنیزانی است که به ازدواج موافقت داشته اند(جهت احتراز از زنا و کام جویی به اجبار)[10] پافشاری اسلام در آزادسازی برده و پرداخت سرمایه ای برای کار تولیدی به او ، تنها آزادی ظاهری نباید تلقی شود. این عمل آزادی اقتصادی او را نیز تضمین می کرد و از بهره کشی آینده او به وسیله پولدار یا متنفذ دیگری جلوگیری می نمود.
قوانین آزادی بردگان در آمریکا ، کوچک ترین کمک مادی به برده آزاد شده نمی کرد. غالباً به علت دشواری های اقتصادی و بیکاری ، بردگان سیاه پوست چندان از آزادی خود استقبال نکردند و پس از مدتی سرگردانی و بلاتکلیفی و تیره روزی به سوی ارباب نخستین خود بازگشتند. در حالی که اسلام با روشن بینی ، ضمن مبارزه با بهره کشی و بیگاری انسان ها ، جلوگیری از عدم تعادل اقتصادی جامعه را نیز پس از آزادی بردگان پیش بینی کرده است. توصیه به رفتار شایسته و نیکوکاری نسبت به پدر و مادر ، خویشاوندان ، یتیمان ، مستمندان ، همسایگان و در راه ماندگان ، خدمتکاران و بردگان را نیز در برمی گیرد.[11]
در صدر اسلام به خصوص دوران حیات پیامبر ـ صلی الله علیه وآله ـ بردگان نه تنها آزاد می شدند ؛ بلکه از تعلیم و تربیت و مراقبت هایی بهره مند می گردیدند. ذکر موارد ، لازم به نظر نمی رسد ؛ تنها به داستان زید اشاره می شود که برده ای آزاد شده است. وی به مقام صحابی پیامبر ـ صلی الله علیه وآله ـ وکتابت قرآن و حدیث رسید و فرزند او اسامة ، از فرماندهان بزرگ سپاه اسلام بود. بلال حبشی نیز به فرمانداری مدینه رسیده است. در ادوار بعد قطب الدین آیبیک ، برده ای بوده که امپراتوری بزرگ اسلام را در سرزمین هندوستان بنیان نهاد. » [12]
_______________________________________
پی نوشت:
1. حجرات ، آیه14
2. صدوق ، من لایحضره الفقیه ، ج4 ، ص379
3. مونتسکیو ، روح القوانین ، ص 428
4. گوستاولوبون ، تمدن اسلام و عرب ، ص 482
5. مارسل بوازار ، اسلام و حقوق بشر ، ترجمه دکتر مؤیدی ، ص 49
6. رسول جعفریان ، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه علیهم السلام ، ص 280
7. ام ولد: کنیزی که از ارباب خود صاحب فرزند شده است.
8. در همین رابطه رجوع کنید به:
ترجمه تفسیر المیزان ، ج12 ، ذیل آیات 116 تا 120 ؛
موسوی زنجانی ، اسلام و مسئله آزادی ، بردگی ؛
حجتی کرمانی ، از بردگی روم قدیم تا مارکسیسم ؛
ناصر مکارم شیرازی ، فرآورده های دینی ؛
بیدار فکر ، برده داری در روم باستان ؛
اسدالله مبشری ، حقوق بشر ؛
محمدعلی گرامی ، نگاهی به بردگی ؛
صادق ایرجی ، بردگی در اسلام ؛
مصطفی حسینی ، بردگی از دیدگاه اسلام.
9. بقره ، آیه 177
10. نور ، آیه 33
11. نور ، آیه39
12. مارسل بوازار ، اسلام و حقوق بشر ، صص 48 - 49